W 2005 roku, z inicjatywy władz marszałkowskich oraz ówczesnego dyrektora Filharmonii Podlaskiej powstał pomysł budowy Europejskiego Centrum Sztuki. Ogłoszono konkurs, którego celem było wyłonienie projektu budynku, gdzie architektura wnętrz łączyłaby teatr muzyczny nie tylko z salą kameralną, ale także z innymi przestrzeniami wielofunkcyjnymi. Wytyczne konkursu wyraźnie lokalizowały Centrum Sztuki w strefie Parku Centralnego, w sąsiedztwie cmentarza prawosławnego i żydowskiego, a także wzgórza św. Magdaleny i zniszczonego amfiteatru im. Czesława Niemena w Białymstoku. Ponadto, w konkursowych wytycznych sformułowano program opery, której architektura wnętrz uwzględniałaby przestrzenno-technologiczne wymagania dotyczące stref sceny wraz z dwiema kieszeniami i fosą. Wytyczne konkursu obejmowały także plan rozbudowy Teatru Lalek oraz możliwość organizowania projekcji filmowych. Zwyciężył projekt Marka Budzyńskiego. Architekt jako źródło inspiracji wskazuje Święte Wzgórza, budowle Egiptu i Ziemi Świętej, a także secesję, art-deco, high-tech. Pod uwagę wzięto także technologie, które pozwoliłyby na współistnienie roślin i budynku. W koncepcji zagospodarowania przestrzennego uwzględniono wizję parku przenikającego się z operą.
Początki projektu
Projekt budowy opery powstawał przez trzy miesiące w zespole składającym się z trzech architektów, akustyka, technologa, konstruktora, instalatora sanitarnego, elektryka i niskoprądowca. Dodatkowo, swój wkład w projekt miało także trzech studentów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej oraz architekt krajobrazu. Koncepcja samego budynku opery została opracowana w miesiąc, natomiast projekt budowlany powstał w przeciągu trzech miesięcy.
Architektura wnętrz - podstawy funkcjonowania Opery Podlaskiej
Budynek opery oraz jej program został dostosowany do systemu zajmującego się organizowaniem imprez artystycznych. W architekturze wnętrz nie uwzględniono wielu magazynów, a także pracowni. Założono, że zespoły i dekoracje będą przyjeżdżać tylko na określone występy. Zielony dach-taras zlokalizowany na bryle nadscenia dostępny jest z dostawionego szybu widny. Altana na najniższym tarasie pełni funkcję salonu VIP. Budowla Opery Podlaskiej została precyzyjnie dopasowana do istniejącego ukształtowania terenu. Ponadto, wzięto pod uwagę także koliste założenia amfiteatru im. Czesława Niemena, zadrzewienia oraz planowaną zabudowę komercyjną. Front opery otwiera się na wschód ku alejom Parku Centralnego. Budynek oddziela od niego półkole głogów, które są charakterystycznym elementem białostockiej zieleni. Poszerzona ulica Odeska i skarpa od strony ulicy Kalinowskiego wraz z Teatrem Lalek stanowią obszar scalony zielenią. Budynki Teatru Dramatycznego i Filharmonii Podlaskiej zlokalizowano w połączeniu z osiami parkowymi. Ulicę Odeską zaplanowano jako Pasaż pomiędzy Teatrem Lalek, kinem i operą. Przestrzeń holu została otwarta na Park Centralny. Sferę rekreacyjną zlokalizowano pomiędzy parkiem i budynkiem opery. W jej skład wchodzi część budynku ukryta w Zielonej Skarpie. Z początkowego planu kompleksu nie powstał garaż podziemny, a także kino.
Opera Podlaska – architektura wnętrz dostosowana do funkcji
Podstawową strukturę planu Opery Podlaskiej dostosowano do konkretnych funkcji. Z całości wydzielono strefę publiczności, czyli foyer i salę główną, strefę sceny i zaplecza artystycznego, a także salę prób pomiędzy strefą artystów i foyer. Salę kameralną udostępnianą publiczności stanowi jednocześnie sala prób. Hol obok sali teatralnej ukształtowano jako wewnętrzny Pasaż Odeski w taki sposób, by umożliwić jego udostępnienie jako przestrzeni dla wydarzeń artystycznych, z przeznaczeniem np. na galerię sztuki działającą niezależnie od spektakli wystawianych w sali głównej. Obniżony hol szatniowy prowadzący do wind i klatek schodowych, stanowi także doprowadzenie do szklanych schodów, które łączą wszystkie poziomy foyer oraz kuluary z wejściami na widownię. Hol stanowi wnętrze otwarte na plac odgrodzone frontową ścianą szklaną, która zlokalizowano na konstrukcji obrośniętej pnączami. Drewniane belki przechodzące przez ścianę, szklane schody i pomosty zawieszone na stalowej konstrukcji są charakterystycznymi elementami wskazującymi na przestrzenność i otwartość wnętrza opery. Z holu do kuluarów prowadzą schody dekorowane reliefami szklanych płyt. W holu głównym na artystycznym szkle autorstwa Tomasza Urbanowicza widnieją ręczne zapisy utworów Krzysztofa Pendereckiego, Jerzego Maksymiuka oraz Stanisława Moniuszki. Dodatkowo, przeszklone klatki schodowe promieniując światłem ułatwiają orientację w budynku. Sale prób i pomieszczenia zaplecza artystycznego stanowią wnętrza utrzymane w jasnej kolorystyce. Jednocześnie pomieszczenia te zostały podporządkowane wymaganiom akustycznym. Całość ma stanowić wnętrza przyjazne użytkownikowi. W tym celu zdecydowano się również na białe ściany, okrągłe słupy z betonu architektonicznego, wykładzinę dywanową w szarym kolorze, a także drewniane podłogi w rozbielonym, naturalnym kolorze drewna. W zupełnie innym klimacie utrzymana jest sala kameralna stanowiąca również salę prób scenicznych. Pomieszczenie to sprawia wrażenie pozbawionego dekoracji studia. Wnętrza pomieszczenia utrzymano w kolorze czarnym i wypełniono urządzeniami technologicznymi. Efekt końcowy to oryginalne wnętrze typu black box. Architektura sali kameralnej wymagała spełnienia kilku podstawowych zasad. Przede wszystkim, akustyczne właściwości zapewnia podłoga sceniczna, w całości wykonana z drewna, natomiast okładzina ścian wykonana z cegły dziurawki wykazuje właściwości tłumiące. Na tle całości wyróżnia się sala główna opery tworząca swego rodzaju zamknięty świat, który został akustycznie wyizolowany. Mimo bogactwa detali, znajdziemy tu wiele surowych materiałów, takich jak malowany beton czy bejcowane drewno.
Architektura jedności przeciwieństw
Na przykładzie wnętrza sali głównej widoczne jest połączenie przeciwieństw. Wykorzystano tu zarówno elementy wnętrza tradycyjnej opery i współczesnej elastyczności. Schematyczny kształt podkowy dolnej części widowni zapewnia odpowiednie warunki kontaktu widzów ze sceną. Układ widowni i balustrad został podyktowany względami widoczności, a także możliwością powiększenia sceny o wysuniętą fosę orkiestry. Podobnie kształt balkonów i prowadzenie przejść na sali zostały tak ustalone, by uwaga widza skierowana została centralnie na scenę. Wszystkie rozwiązania kolorystyczne i materiałowe znalazły zastosowanie w myśl przyjętej koncepcji akustycznej oraz ustalonego klimatu wnętrza. Stylistyka poszczególnych elementów sali odwołuje się do secesji i art deco. Z kolei ozdobność i wykorzystanie tkanin w intensywnych kolorach świadczą o tradycyjnym operowym charakterze pomieszczenia. W dbałości o zachowanie cech akustycznych, doły ścian zostały poprzedzone rządem słupów, które jednocześnie stanowią podparcia wsporników balkonu. Dolna część widowni utrzymana jest w klimacie tradycyjnym, zamkniętym. Górna część natomiast została dostosowana do technologii i mechaniki ruchomych elementów. Tym samym otwarta została m.in. na zmienność akustyczną.
3 w 1, czyli opera, filharmonia i teatr
W celu zapewnienia optymalnych warunków akustycznych dla funkcji jakie ma pełnić Opera Podlaska, wnętrze sali głównej uzupełniono o dodatkowe elementy ruchome. Kotary akustyczne na ścianach amfiteatru i balkonów po rozwinięciu maja za zadanie ograniczyć czas pogłosu. Ekrany akustyczne, które podwieszone zostały do stropu widowni dają możliwość manipulowania nimi w zależności od rodzaju spektaklu i wielkości widowni. Tkaninowe przesłony będą wykorzystywane w sytuacjach wymagających zmniejszenia wielkości widowni. W założeniu konkursowym projekt miał być przede wszystkim teatrem operowym. Kolejne etapy projektowania rozszerzyły jednak jego funkcję o filharmonię z organami koncertowymi. Ostatecznie, w budynku opery przewiduje się także realizację spektakli teatralnych, imprez rozrywkowych i kongresów.
