Ruiny i nowoczesna architektura. Zaraz po wojnie

Pierwsze lata powojenne. Zamęt polityczny, wędrówki ludzi rzuconych przez wojnę albo zmianę granic w nieznane sobie strony. Bieda. A równocześnie okres żywiołowej odbudowy, zmian w myśleniu o mieście, nowych prądów w sztuce.
Kilkaset eksponatów zgromadzonych na wystawie Zaraz po wojnie pokazuje przynajmniej niektóre związki pomiędzy sztuką a polityką tego okresu. Przypomina działające po wojnie instytucje i ważne wydarzenia budujące wizerunek odbudowywanego kraju. Najsłynniejszym z nich była Wystawa Ziem Odzyskanych we Wrocławiu, która przyciągnęła ok. 2 mln zwiedzających, w tym uczestników  Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju z kilkudziesięciu krajów świata. W 1948 roku na wrocławskiej wystawie zaprezentowano  między innymi krajowe produkty oraz postęp prac przy odbudowie.

Rola współczesnej architektury to ważny wątek ekspozycji. W części wystawy poświęconej projektowaniu znalazły się informacje o działalności Biura Nadzoru Estetyki Produkcji, plakaty filmowe oraz kolaże ze zdjęć z czasopism ukazujących się w tamtym okresie. Kuratorki przypominają historie dwóch domów towarowych, warszawskiego CDT-u i poznańskiego Okrąglaka, a także  nieistniejących już warszawskich kin Praha, WZ i Moskwa.

Odrębnym tematem są ruiny. W powojennej ikonografii pejzaże wypełnione zniszczonymi budynkami mają zwykle wymowę antywojenną, antyniemiecką, polityczną. Podejście architektów było bardziej złożone. Zniszczenie starych miast było w pewnym stopniu postrzegane jako okazja do ukształtowania nowej, lepszej przestrzeni miejskiej. Równocześnie pojawiały się koncepcje zachowania zniszczonych kwartałów ulic jako monumentalnych pomników – poważnie zastanawiano się np. nad pozostawieniem w ruinie starej części miasta w ruinie i budową nowego centrum kilka kilometrów dalej. Takie pomysły, poza względami praktycznymi, dyktowała też polityka historyczna. Do realizacji upamiętniających najnowszą historię, zaliczyć można też zaprojektowany przez Bohdana Lacherta Muranów. Warszawskie osiedle wybudowano dosłownie na gruzach, wykorzystując przeszło milion metrów sześciennych zniszczonych cegieł i kamieni przedwojennych budynków. 

Wreszcie ruiny traktowano pragmatycznie jako źródło materiału budowlanego, wywożąc z różnych zakątków kraju cegły na odbudowę stolicy i uruchamiając produkcję prefabrykatów z gruzobetonu.  
Zgromadzonym eksponatom towarzyszy bogata dokumentacja.


Zaraz po wojnie, 3 października 2015–10 stycznia 2016
kuratorki: Joanna Kordjak, Agnieszka Szewczyk
współpraca: Magdalena Komornicka
Zachęta — Narodowa Galeria Sztuki
pl. Małachowskiego 3, Warszawa
www.zacheta.art.pl