Panoptikon to rodzaj budynku więziennego zaprojektowany przez Jeremy'ego Benthama w latach 80. XVIII wieku. Projekt miał umożliwiać lepszą kontrolę nad więźniami, pozwalając niewidocznym strażnikom na obserwowanie uwięzionych w dowolnym momencie. Było to możliwe dzięki szczególnej formie budynku.

Składać się on miał z dwóch obiektów, wewnętrznej cylindrycznej wieży oraz właściwego więzienie w formie walca. Cele miałyby być w nim ułożone pojedynczo, tworząc na każdej kondygnacji pierścień pomieszczeń. Projekt przewidywał wyposażenie każdej z cel w duże okna. Okno zewnętrzne doświetla pomieszczenie, wewnętrzne umożliwia zaglądanie do pomieszczenia. Każdy ruch więźnia jest w takim układzie widoczny. Poszczególne cele mają być od siebie nawzajem oddzielone grubymi murami, by odizolować osadzonych.

Miejsce dla strażników znajdować się miało w centralnej wieży. W projekcie Benthama była ona wyposażona w specjalne okna o lustrzanej powierzchni (okno weneckie). Ukryty za lustrem strażnik mógłby widzieć wybraną część więzienia, samemu nie będąc widzianym. Mieszkaniec celi miałby świadomość, że w dowolnym momencie jest obserwowany. Według filozofa-projektanta więzień w tej sytuacji sam pilnowałby swojego zachowania z obawy przed karą. Zaletą tego rozwiązania jest lepsza kontrola, a równocześnie mniejszy nakład pracy strażników i niższy koszt utrzymania zakładu. Celem była też racjonalizacja więzienia, zastąpienie przypadkowych pomieszczeń w lochach czy wieżach specjalnie zaprojektowanym obiektem.

Panoptikon nie doczekał się realizacji, choć wdrożenie projektu było możliwe, został w tym celu zakupiony grunt, a brytyjski parlament zaakceptował inicjatywę.
Sam pomysłodawca proponował zastosowanie obmyślonego przez siebie systemu kontroli nie tylko w więziennictwie, o czym wymownie świadczy tytuł jego publikacji - Panoptikon albo Dom Nadzoru opisujący ideę nowych zasad budowy wszelkich zakładów, w których wszelkiego rodzaju osoby winny się znajdować pod nadzorem, w szczególności więzień, ale też aresztów, fabryk, warsztatów, przytułków, lazaretów, manufaktur, szpitali, domów wariatów i szkół (1787).

Powiązane hasła: wieża,  

Artykuły w Archiramie:
Więzienie XXI wieku. Ukryte bariery>>
10 najwygodniejszych więzień na świecie>>
Mały biały dom wśród pól - dla byłego więźnia>>