Architektura socrealistyczna w Polsce to krótkotrwały nurt w historii architektury w Polsce, obejmujący lata 1949-1956 (por. sześcioletni plan rozwoju gospodarczego 1950-1955). Wprowadzenie realizmu socjalistycznego miało powody polityczne. Doktryna przeniesiona została ze Związku Radzieckiego, w którym pojawiła się już w pierwszej połowie lat 30. XX. Jednym z głównych promotorów realizmu socrealistycznego był Włodzimierz Sokorski, generał brygady WP, wiceminister, a w latach 1952-1956 minister kultury i sztuki. Pod jego wpływem Konferencja Architektów Partyjnych ogłosiła 21 czerwca 1949 roku realizm socjalistyczny obowiązującą doktryną w polskiej architekturze. W kolejnych latach projekty gmachów rządowych i innych reprezentacyjnych obiektów przygotowywano w stylu socrealistycznym. Po śmierci Stalina nastąpił odwrót od socrealizmu, ważną rolę odgrywać zaczął za to późny modernizm. Ogólnopolska Narada Architektów oficjalnie zakończyła okres realizmu socjalistycznego w marcu 1956. Więcej: architektura PRL >>

Założenia socrealizmu

Teoria realizmu socjalistycznego ściśle wiązała go z marksizmem. Sztuka, w tym architektura, miała być elementem nowej kultury, dostosowanej do potrzeb odbiorców, robotników i chłopów. Sztuka powinna pełnić funkcje propagandowe, a przy tym być „socjalistyczna w treści i narodowa w formie”. Ten ogólnie sformułowany postulat różnie interpretowano. Z przyczyn ideologicznych potępiano nowe prądy w architekturze współczesnej, jako pozbawioną elementów narodowej kultury, kosmopolityczną i formalistyczną.

Narodową formę rozumiano najczęściej jako stosowanie stylizowanego, uproszczonego kostiumu historycznego. Charakterystycznych dla polskiej kultury wzorów poszukiwano m.in. w sztuce ludowej (por. styl zakopiański), architekci warszawscy inspirowali się budowlami klasycystycznymi, ostatecznie głównymi wzorami stały się zabytki renesansu i baroku (pałace, kamienice). Postulowano stosowanie monumentalnych form, bogatego i eklektycznie zestawionego detalu, zdobienie budowli tradycyjnymi technikami, w tym płaskorzeźbami i sgraffito, różnorodną kamieniarką.

Jako socjalistyczną treść rozumiano najczęściej zapewnienie dobrych (przynajmniej w teorii) warunków do życia mieszkańcom, w tym właściwego doświetlenia lokali, zapewnienia bieżącej wody, ogrzewania i odpowiednich warunków higienicznych. Równocześnie standaryzowano warunki zamieszkania i pracy, wprowadzając ograniczenia metrażu mieszkań. Starano się zmniejszyć nierówności w warunkach życia różnych grup społecznych. 

Urbanistyka

W latach powojennych odbudowywano zniszczone miasta i dzielnice. Socrealizm miał być środkiem do stworzenia nowego typu miasta. Realizowano duże założenia urbanistyczne, w tym całe miasta. Sztandarowym założeniem była Nowa Huta koło Krakowa. Ważnym założeniem z tego okresu jest Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM).
Dla urbanistyki realizmu socjalistycznego charakterystyczne są obszerne place i szerokie aleje, planowane jako miejsce publicznych zgromadzeń, defilad, występów. Nawiązując do tradycyjnych wzorów projektowano zabudowę przyuliczną z wyraźnie określonymi wnętrzami urbanistycznymi. Dominowała zabudowa średniej wysokości, przede wszystkim budynki czteropiętrowe. Eksponowano gmachy użyteczności publicznej (teatry, siedziby urzędów i inne), miały one być wyrazem siły państwa i jego opiekuńczej roli.


Przykłady: osiedle Grunwaldzkie w Bielsku-Białej, osiedle Koszutka w Katowicach, Pałac Kultury i Nauki w Warszawie, Ministerstwo Rolnictwa w Warszawie, Teatr Wielki w Łodzi, Wieżowiec Miastoprojektu w Poznaniu, Iglica przy Hali Ludowej we Wrocławiu.

Przykładowi architekci projektujący w stylistyce socrealistycznej: Stanisław Bukowski, Jerzy Gieysztor, Jadwiga Grabowska, Bohdan Lachert, Józef Łyczewski, Józef Sigalin, Zygmunt Stępiński, Roman Tunikowski, Kazimierz Wejchert

Powiązane hasła: Pałac Kultury i Nauki,

Więcej informacji: Włodarczyk W., Socrealizm. Sztuka polska w latach 1950–1954